نگاهی به موقوفات شوشتر و کارکرد وقف در زمان حکومت پهلوی

شوشتر از مهمترین شهرهای مذهبی ایران است که بخش مهمی از موقوفاتش به دلیل ریشه های مذهبی قوی اهالی این شهر است. تغییر رویکرد مذهبی در دوره حکومت پهلوی تاثیر مهمی بر موقوفات در سراسر ایران به خصوص شهر شوشتر داشت. بررسی تاریخچه وقف در این شهر نشان می دهد که تا قبل از دوره پهلوی بیشتر موقوفات شوشتر تحت تاثیر اعتقادات و باورهای مذهبی اهالی این شهر صورت گرفته است. ساخت مسجد و مدرسه در کنار یکدیگر یا ساخت کتابخانه از مهم ترین دغدغه واقفان آن دوره بوده است.

از نمونه موقوفات فرهنگی مذهبی این شهر قبل از دوره پهلوی می توان به وقف مسجد و مدرسه میرشکار در دوره صفوی و مسجد و مدرسه عبدالله بانو در دوره قاجار اشاره کرد. از دیگر موقوفات مذهبی این دوره صرف هزینه و اموال در راه عزاداری امام حسین علیه السلام و برگزاری مراسم عزاداری بوده است. روی کار آمدن حکومت پهلوی و تغییر سیاست مذهبی حکومت، بر موقوفات شوشتر و کارکردهای آن بسیار تاثیر گذاشت. (1)

مساجد، مجالس عزاداری امام حسین (ع) و امامزاده ها، مهم ترین موقوفات شهر شوشتر

شوشتر از شهرهای باستانی ایران است که به دلیل موقعیت خوب جغرافیایی، تجارت و کشاورزی در آن بسیار رونق داشته است. سیاحان در سفرنامه های خود همواره از رونق و آبادانی این شهر یاد کرده اند. همانطور که ذکر شد، شوشتر از جمله شهرهای مذهبی ایران با اعتقادات قوی و ریشه دار است، به همین دلیل به آن لقب «دارالمومنین» نیز داده اند و این به دلیل حضور خاندان های سادات مرعشی و جزائری و وجود امامزاده ها و بقاع متعدد در این شهر است.

تحت تاثیر این فرهنگ و مذهب در دوره های مختلف، موقوفات شوشتر عمدتاً به ساخت مساجد، مدارس، امامزاده ها، تعمیر و مرمت، تامین احتیاجات و لوازم مورد نیاز آن ها اختصاص یافته است. در دوره پهلوی نیز همچنان وقف شامل امور مربوط به مسجد، امامزاده و مراسم عزاداری امام حسین می شد. (2)
 

  • وقف مساجد در شوشتر

مسجد مهمترین عنصر مذهبی در شکل گیری شهرهاست. احادیث و اخبار در ثواب بنا نمودن مسجد و نگهداری از آن بسیار است. از جمله سخن پیامبر(ص) که فرمودند: «هرکس که مسجدی به اندازه لانه مرغی بنا نهد، خدایش خانه ای در بهشت برای او بسازد.» فرهنگ و تمدن مسلمین تحت تاثیر چنین احادیث و روایاتی قرار دارد، به همین دلیل واقفین بیشتر به احداث مساجد و اماکن مذهبی روی می آوردند.

این اندازه اهمیت و تاکید بر جایگاه مساجد در فرهنگ و سنت اسلامی سبب شد تا اموال وقفی صرف احداث و تعمیر مساجد و اماکن مذهبی شوند تا از این طریق بتوانند، پشتوانه ای محکم برای حفظ و توسعه دین باشند. به همین دلیل هزینه هایی است زیادی صرف تعمیر و نگهداری مساجد می شد.

به عبارت دیگر در این برهه در سایه موقوفات بسیاری از مساجد این شهر تعمیر و بازسازی شدند، به عنوان مثال سید محمد حسین سید نبوی در وقت نامه ای که در 1341/ 1962 م ثبت نمود، درآمد و عایدات دو باب دکان در محله دکان شمس شوشتر را صرف تعمیر مسجد معروف به سید حسین نموده است.

در دوره پهلوی با توجه به تغییر ساختار شهری و مدرن سازی، خیابان کشی های جدید در شهرها آغاز شد و همواره امکان تغییر کاربری اماکن و اراضی وجود داشت و این دلیلی بود تا تغییرات و بازسازی در مساجد شروع شود.

یکی دیگر از مواردی که در این دوره برای مسجد وقف شد، اختصاص دادن هزینه ها جهت رفع احتیاجات مسجد بوده است. برای مثال در وقف نامه ی حاج حبیب بن مرحوم استاد رجب در سال ۱۹۳۱/۱۳۱۰ م سه قطعه زمین با تمام امکاناتش را وقف مسجد حاج اسماعیل نمود. بعد از انقلاب نام این مسجد مانند بسیاری از مساجد در شوشتر تغییر یافت.
 

  • وقف بقاع و امامزاده ها در شوشتر

شوشتر شهری است که به دلیل وجود بقاع و امامزاده های متعدد، به آن لقب «چهل پیر» داده اند. بنابراین بدیهی است با توجه به حضور امامزادگان متعدد در شوشتر در دوره پهلوی، واقف مانند گذشته علاوه بر وقف مساجد در راستای کسب ثواب اخروی به مرمت و توسعه زیارتگاه ها و امامزاده های این شهر پرداخته و اموالی برای این منظور اختصاص می داد.

در میان امامزاده های این شهر، امامزاده سید محمد بازار در دوره پهلوی به دلیل قرار گرفتن در مرکز بازار شهر و همجوار بودن با قیصریه، موجب شد تا بسیاری از دکان داران شوشتری، دکان های خود را وقف این امامزاده نمایند، از جمله این دکان ها می توان دکان نجار، زرگر، بزاز و دکان حاج جعفر عطار، خواجه علی اکبر عطار را نام برد که در حدود ۲۲ دکان می شدند که از این تعداد ۸ دکان از آن ها متعلق به خانواده عطاران بود.

از جمله موقوفات شوشتر وقف دکان بود. وقف دکان در این دوره از یک طرف رونق و شکوه تجارت شوشتر را نشان می داد و از طرف دیگر تعداد زیاد این وقفیات نه تنها باعث تأمین منابع مالی برای تعمیر امامزاده ها و رسیدگی به امور زائرین می شد، بلکه بقا، تداوم و توسعه آن ها موجب گسترش فرهنگ زیارت در این شهر می شده است.

در این زمان از آنجا که دولت پهلوی در صدد تضعیف مذهب بود، مردم شخصاً به امامزاده ها به عنوان یکی از مظاهر مذهب توجه ویژه داشتند و سعی در تامین احتیاجات مساجد و امامزاده ها می نمودند. علاوه بر این هدف، برخی وقف های این دوره کمک به درماندگان و نیازمندان بود که به دلیل عدم داشتن توانایی مالی برای زیارت ائمه، بتوانند با کمک این واقفین به زیارت امامزادگان نائل شوند. وقف نامه امامزاده سید محمد ماهور در سال ق ۱۳۴۵/1305 قمری از جمله مواردی است که با این هدف تنظیم شده است. (3)
 

  • وقف برای عزاداری امام حسین علیه السلام در شوشتر

بر خلاف دوره های قبل که عزاداری امام حسین توسط حاکمان وقت انجام می شد، در دوره پهلوی اول عزاداری توسط حاکمیت انجام نمی گیرد و در این دوران، روضه خوانی در راستای سیاست تضعیف مذهب و کاهش قدرت روحانیون ممنوع می شود. در واقع رضاشاه با ممنوعیت عزاداری در صدد بود تا با آلوده و مبتذل کردن مجلس عزاداری، از رواج و رونق این گونه مجالس بکاهد؛ مثلاً در برخی از دستوراتش آمده بود که حضور خانم ها در مجالس روضه خوانی باید بدون حجاب باشد.

زنان مذهبی شوشتر به جهت حفظ شان مجالس روضه بدون حجاب در این مجالس حاضر نمی شدند. اما اوج مخالفت های رضاشاه در سال 1319 / 1939 م بود که به سران اصناف و بنگاه ها دستور داده بود که همزمان با ماه محرم، کارناوال شادی راه بیندازند.

این گونه محدودیت های قانونی درباره مراسم عزاداری از جمله روضه سیدالشهدا موجب شد تا مردم شوشتر تا حدی از مسائل مذهبی فاصله گرفته و موقوفات شوشتر در حوزه های دینی را دردسرساز بدانند. به همین دلیل در دوره پهلوی اول موردی از وقف در زمینه عزاداری امام حسین، حسینیه، تکیه و غیره در شهر شوشتر ثبت نشده است، اما در دوره پهلوی دوم مردم دوباره قوانین رضاشاه را زیر پا گذاشتند و در محرم سال 1322 تکایا و مساجد فعال شدند.

از این رو کارکرد مذهبی وقف در زمینه روضه خوانی تجدید شد. برای نمونه در وصف نامه سال 1333 حاجی نبی مشکات عواید، در راستای تفنگ سازان شهر شوشتر، دکانی را صرف روضه خوانی نمود. (4)

کارکرد اجتماعی موقوفات در شوشتر

 در دوره ی پهلوی، موقوفات شوشتر مانند دیگر مناطق ایران شامل خدمات اجتماعی و کارکردهای اجتماعی نیز می شده است. از آنجا که حفظ بهداشت عمومی یکی از مشکلات روزمره شهر شوشتر بود، وجود مراکز بهداشتی از جمله اماکن مورد نیاز شهر قلمداد می شد. بر همین اساس واقفان با توجه به نیازهای اجتماعی اقدام به وقف چنین اماکنی کردند.

برای مثال در دوره پهلوی، مشهدی محمد عطاری در سال ۱۳۴۴ زمینی را جهت ساخت سرویس بهداشتی برای مسجد اختصاص داد. این مسئله نشان دهنده توجه واقفین به امر بهداشت در دوره پهلوی است و به عبارتی کارکرد اجتماعی وقف را نشان می دهد.

مسئله وقف در شوشتر و مسائل مربوط به آن از سابقه زیادی برخوردار است؛ از وقف مدرسه و مسجد میرشکار در دوره صفوی گرفته تا ادوار معاصر که به اشکال مختلفی مانند اماکن مذهبی، مسکونی، تجاری، آموزشی و غیره تا دوره پهلوی ادامه یافته است. این آمارها بر اساس بررسی اسناد موقوفات موجود در اداره اوقاف شوشتر و اهواز است.

در دوره پهلوی با مدرن سازی شتاب زده، تغییر سیاست مذهبی حکومت و کاهش نفوذ روحانیون، موقوفات دستخوش تغییراتی شد. بر اساس اسناد، تنها ۸ مورد موقوفات شوشتر در این دوره انجام شده است که از میان آن ها پنج مورد در دوره پهلوی اول و سه مورد در دوره پهلوی دوم گزارش شده است.

یکی دیگر از منابع وقف در دوره پهلوی، وقف زمین زراعی بوده است. در واقع زراعت و کشاورزی در شوشتر به واسطه سد شادروان و بندهایی که بر روی شطیط، نهر مسرقان و میان آب ایجاد شده بود، فراوان بوده است. از نظر کشاورزی غله بیشترین محصولی بود که کشت میشد. در واقع وجود زمین های غله در شوشتر، سبب رواج این نوع وقف شده بود.

در وقف نامه های دوره پهلوی به وقف زمین، دکان، حمام و بیت الخلا برمی خوریم. در دوره های قبل، به خصوص دورة قاجار، علاوه بر این ها، موارد دیگری چون حمام خانه، دستگاه گچ پزی و کاروانسرا نیز وجود داشته است. بر اساس وقف نامه ها در دوره پهلوی اکثر واقفان از طبقه تاجران و بازاریان بوده اند؛ مانند محمدحسین افضلان که از خاندان تجاری معروف افضلان به شمار می رود.

در اکثر وقف نامه های این دوره، تولیت موقوفه در ابتدا مادام العمر با خود واقف است و بعد تولیت به اولاد ذکور یا فرزندان رسیده است. در مواردی نیز واقف، تولیت موقوفه بعد از مرگ را به معتمدین شوشتر یا متولیان امامزاده واگذار می کرده است. (5)

زمینه ها و دگرگونی های تاثیر گذار بر وقف در دوره پهلوی

در دوره پهلوی سیاست ضد دینی و تقابل رضا شاه با روحانیت، سبب شد تا رضاشاه هرچه بیشتر به سوی روشنفکران غیرمذهبی و اعمال سیاست های فرهنگی غیر دینی سوق یابد. بنابراین سعی نمود با  تضعیف دین و باورهای مذهبی در جامعه، از موقعیت اجتماعی روحانیون کاسته و نفوذ آن ها را در برابر جریان نوسازی ازبین ببرد.

سیاست دولت پهلوی در جهت تضعیف قدرت روحانیون موجب خارج نمودن زمین های وقفی از دست آن ها به بهانه اصلاحات ارضی و تبدیل این زمین ها به نسخه های زراعی شد. بر همین اساس لایحه قانونی اصلاحات ارضی در تاریخ ۱۹ دی ماه سال ۱۳۴۰ تصویب شد.

با تصویب این لایحه، دولت مجاز شد که اوقاف خاص را بدون استثنا به فروش برساند. همچنین قانون اجازه تبدیل به احسن و واگذاری دهات و مزارع موقوفه در ۲۱ فروردین سال 1350 را تصویب کرد.

در این سال به دلیل آگاهی بسیاری از کشاورزان از فقه اسلامی، رژیم موفق به اجرای این قانون نگردید، تا اینکه تعدادی از خوانین و وابستگان درباری، زمینهای موقوفه را خریداری کردند و این مسئله باعث شد موقوفات کم کم از بین بروند. مانند دیگر شهرها در جریان اصلاحات ارضی، موقوفات شوشتر دچار تغییر و تحول شدند که در زیر به 7 مورد از آن ها اشاره شده است: (6)
 
  • موقوفی زمین کشاورزی ماهر
 
  • موقوفی مقام صاحب الزمان
 
  • موقوفه سید محمد گلابی
 
  • موقوفه نیک زن
 
  • موقوفی مقام خضر
 
  • موقوفی مسجد عبدالله بانو
 
  • موقوفه مقام امیرالمومنین


 
نتیجه گیری و جمع بندی
در دوره پهلوی، با توجه به سیاست ضدمذهبی حکومت و اصلاحات ارضی، زمین های وقفی از وقفیت خارج شدند؛ گرچه بعد از انقلاب اسلامی در پی قانون ابطال فروش رقبات عام و اراضی، دوباره به حالت وقف برگشتند. در دوره پهلوی، موقوفات شوشتر، بیشتر صرف تعمیر مسجد، رسیدگی به امور امامزاده ها و ساخت سرویس بهداشتی برای امامزاده ها می شدند، از طرف دیگر  به دلیل اینکه ساختار شهری تغییر پیدا کرد و در راستای مدرن سازی، مکان هایی چون بیمارستان، مدرسه، پل و غیره توسط دولت ساخته شد، بنابراین در وقفنامه های این دوره در شوشتر، چنین مواردی مشاهده نمی شود. در این دوره، وقف منابع و امکانات محدود به کارکرد مذهبی و اجتماعی است.

پی نوشتها
  1. پژوهشنامة تاریخ های محلی ایران، سال هفتم، شمارة دوم، پیاپی 14 ، بهار و تابستان 1398
  2. ادارة کل اوقاف خوزستان، سند آرشیو 9 شوشتر
  3. اداره کل اوقاف خوزستان، سند آرشیو 31 شوشتر
  4. سازمان اسناد ملی ایران، 144: 1371
  5. ادارة کل اوقاف خوزستان، سند آرشیو 32 شوشتر
  6. سلیمی فر 1370: 92-91.